Fe ddechreuodd taith Mynydd a Chefn Eglwysilan yn Senghennydd, ym mlaen Cwm Aber: un o gymoedd llai’r maes glo. Wrth edrych ar hen fapiau Ordnance Survey o’r ardal, fel y byddaf yn gwneud yn aml wrth baratoi i fynd i ardal newydd, fe sylwais fod yna rywbeth diddorol am y mapiau o’r cwm yma, nad oeddwn i wedi dod ar ei draws o’r blaen.
Cwm Aber, sydd hefyd wedi cael ei adnabod yn y gorffennol fel Cwm Tridwr a Chwm Parc, oedd un o’r rhannau olaf o’r maes glo i gael ei ddatblygu. Ar ddiwedd yr 1880au, pan oedd diwydiant glo’r Rhondda yn ei anterth, a phentrefi mor ddiarffordd â Glyncorrwg, Blaengarw a Bedlinog eisoes ar y map, roedd y cwm bach yma ar gyrion Caerffili heb ei gyffwrdd.
Fel mewn sawl ardal arall, pan drefolwyd yr ardal yn y pen draw, datblygodd megis dros nos, ymledodd fel tân gwyllt, a ddaeth a thrasiedi i’w ganlyn. Yn wir, heblaw bod trychineb ddiwydiannol fwyaf Prydain wedi digwydd ym mhwll yr Universal ym 1913, debyg na fyddai Senghennydd a Chwm Aber yn ddim mwy na throednodyn bach yn hanes y maes glo. Ond y cyfle unigryw mae datblygiad hwyr Cwm yr Aber yn ei roi i rywun fel fi sy’n hoff o bori hen fapiau, ydi bod posib ei olrhain o’r cychwyn cyntaf drwy fapiau County Series yr Ordnance Survey, a gyhoeddwyd gyntaf yn yr 1870/80au, pan oedd y cwm yn dal i fod yn gwbl wledig.
Silwria 